Fijnstof in de gemeente Leusden

Fijnstof – wat is het?
Fijnstof is één van componenten die onze luchtkwaliteit bepalen. Fijnstof (of PM = Particular Matter) zijn kleine niet zichtbare vaste deeltjes in de lucht tot 10 micrometer groot (0,01 millimeter). Fijnstof wordt meestal gemeten als PM10, PM2.5 en PM1 (ultrafijn stof) in ug/m3 (= microgram per kubieke meter). Fijnstof in de buitenlucht is sinds een aantal jaren ook vrij goed te meten met goedkope sensoren, die met een optische laser het aantal deeltjes in de lucht telt, in plaats van het gewicht te wegen. Te veel fijnstof is slecht voor de menselijke gezondheid.

Fijnstof bestaat maar voor een paar procent uit roet, maar uit onderzoek blijkt juist roet de meeste gezondheidsschade op te leveren. Roet komt vrij bij verbranding (van verbrandingsmotoren en houtstook).

Fijnstof-meetnetwerk Leusden
In Leusden is in 2022 een fijnstof-meetnetwerk met een 30-tal fijnstof-meetkits actief. 25 van deze fijnstof-meetkits zijn gebouwd met hulp van en in beheer bij de Werkgroep Fijnstof van CML/COOL Leusden. De fijnstof-meetkits staan met name bij inwoners aan huis, verspreid over de gemeente, maar vooral in het stedelijk gebied van Leusden. De fijnstof-meetkits meten 24/7 continue, de meeste sensoren geven iedere 3 minuten een nieuwe meetwaarde af.

Kaarten met locatie en data Leusdens fijnstof-meetnetwerk
De grove locatie (i.v.m. privacy zijn niet alle locaties exact op de kaart) en vrijwel alle data van de Leusdense fijnstof-meters kan iedereen inzien op diverse websites, onder andere op:

- RIVM Samen Meten (type in: Leusden); https://samenmeten.rivm.nl/dataportaal
- Fijnstofkaart op de website van CML Leusden; https://cmlleusden.nl/kaart.html
- Kaart Sensorcommunity (zoek: Leusden); https://opensensemap.org

Fijnstof en gezondheid
Fijnstof is schadelijk voor de gezondheid. Er zijn Europese normen en WHO-advieswaarden voor PM2.5 en PM10. Nederland behoort tot de landen in Europa met de hoogste fijnstof-concentraties. Toch rapporteert het RIVM en ministerie I&M dat de Nederlandse fijnstof-luchtkwaliteit voldoet aan de set van Europese normen. De Nederlandse luchtkwaliteit voldoet echter niet aan de veel lagere WHO-advieswaarden 2021 (gebaseerd op gezondheidsschade; WHO = Wereld Gezondheids Organisatie) van < 5 ug/m3 jaargemiddelde voor PM2.5 en < 15 ug/m3 jaargemiddelde voor PM10.

De effecten van te vaak te veel fijnstof (in de buitenlucht, in huis) op de menselijke gezondheid zijn lastig exact te duiden. Wetenschappers zijn er over eens dat te veel fijnstof een negatief effect heeft en tot gezondheidsschade (met name via de longen) bij de mens leidt. Vandaar ook de lagere WHO-advieswaarden dan de Europese grenswaarden.
Het beleid is er op gericht om de luchtkwaliteit en dan met name voor fijnstof (PM10, PM2.5) en stikstofverbindingen (NOx, NH3) te verbeteren, de waarden te verlagen. Een aantal instanties en gemeenten hebben hiervoor ook het SLA Schone Lucht Akkoord getekend. De gemeente Leusden heeft de SLA overigens niet getekend, alle omliggende gemeenten van Leusden wel.

Voor kinderen of mensen of met een slechte ademhalings/long-gezondheid kunnen verhoogde fijnstof-gehaltes extra gezondheidsschade of ademhalingsproblemen opleveren. Voor de een is een houtkachel extra (goedkope) warmte in huis, voor de buren nabij kan het fijnstof uit de rookgassen (ook al ruik je het niet) ademhalingsproblemen opleveren. Behalve een kachel in huis, kunnen ook kaarsen in huis het fijnstof-gehalte en met name de schadelijkste fijne deeltjes flink verhogen. Dit zijn lastige situaties. Aan fijnstof in de buitenlucht kun je niet ontsnappen, of je moet je binnenshuis met een luchtzuiveraar opsluiten of ver verhuizen naar Noord-Nederland, of nog verder Scandinavië om de meeste dagen lucht in te ademen die voldoet aan de WHO-gezondheidsadvieswaarden.

Volgens het Longfonds overlijden in Nederland 12.000 mensen per jaar vroegtijdig aan luchtvervuiling, dat betreft grof omgerekend 20 mensen per jaar in Leusden. Tevens belanden 50.000 longpatiënten één of meermalen per jaar in het ziekenhuis als gevolg van luchtvervuiling. Bij één op de vijf kinderen met astma heeft de ziekte te maken met luchtvervuiling, waarbij het dichtbevolkte Nederland zelfs koploper is in Europa.

Fijnstof-herkomst
Het fijnstof in Leusden wordt voor veruit het grootste deel bepaald door een regionale fijnstof-deken die over Nederland ligt. Deze is sommige dagen hoger en andere lager. Het grootste deel van het fijnstof in Leusden komt uit het buitenland (50%), maar Nederland exporteert daarentegen netto meer fijnstof naar het buitenland. Via de wind en luchtstromingen wordt het fijnstof verspreid. Op de website https://topas-nl.tno.nl/ wordt de herkomst van fijnstof op basis van modelberekeningen inzichtelijk gemaakt, uitgesplitst naar herkomst-land of herkomst-bron.

Op lokale schaal kan er wel een ‘extra verhoging’ van fijnstof-gehalten in de lucht ontstaan, door lokale bronnen, zoals rook van houtkachels, haardvuur, vuurkorf of barbecues, uitstoot van gassen door wegverkeer bij drukke wegen of bij machines, uitstoot van gassen door industrie, uitstoot door veehouderij, etc. Fijnstof kan ook secundair gevormd worden uit bijvoorbeeld NOx (stikstofoxiden; verkeer), NH3 (ammoniak; veehouderij) of houtrook-condensatie. De verhoging van lokale bronnen is dan met name zichtbaar in de 0-1 km rond de bron, met name het dichtst bij de bron en in het gebied met de windrichting mee.

Leusdense fijnstof concentratie
In het landelijke Luchtmeetnet van het RIVM is er géén luchtkwaliteits-meetstation in Leusden. De referentiestations voor Leusden staan in Wekerom (oost van Barneveld) en enkele meetpunten in de gemeente Utrecht, deze zijn op 15-20 km van Leusden gelegen. Doordat er sprake is van een grotere regionale fijnstof-deken/stroming, zijn deze referentiestations toch redelijk representatief voor het Leusdense grondgebied voor de optredende grotere fijnstof-variatie.

De aanvullende meetkits in de gemeente Leusden en aanliggende gemeenten geven aanvullende informatie en soms ook een nadere detaillering van de lokale variatie. Sommige sensoren zijn in relatief schone gebieden met weinig lokale bronnen geplaatst, andere zijn juist geplaatst nabij een autosnelweg, een veehouderij, een buurman met houtkachel of buurt met veel houtkachels, etc. De Leusdense sensoren zijn ook op verschillende hoogten, mate van beboomde of besteende omgeving en windrichtingen geplaatst.

Gekeken naar de meetperiode in Leusden in 2022 kunnen we constateren dat de waarden van de meeste geplaatste fijnstof-meetkits vrijwel dezelfde golfbeweging vertoont gedurende de dag, week, maand. Er zit nog wel een zekere bandbreedte in de meting van de sensoren. Ook zijn de gebruikte fijnstof-sensoren gevoelig voor hoge luchtvochtigheid of lage temperaturen, het RIVM kalibreert de ruwe meetwaarden van de gebruikte Leusdense sensoren (zie de waarden op: https://samenmeten.rivm.nl/dataportaal ) dan ook en geeft ze ook een betrouwbaarheids-validatiescore, de meeste Leusdense sensoren scoren vaak een hoge betrouwbaarheid van de meetwaarde.

De RIVM-data/kaarten zijn “de gemiddelde fijnstof-waarden (PM10 en PM2.5) per uur”. De CML/COOL-groep maakt ook eigen grafieken/kaarten van de Leusdense ruwe sensor-data (per 3 minuten) met het programma Grafana. Deze Grafana-grafieken (geordend op straatnaam en deel van Leusden) zijn te zien via de fijnstof-kaart op de CML-website. Er wordt op basis van de eigen sensoren ook een “Leusdens gemiddelde fijnstof-waarde” berekend en in de grafiek weergegeven.

Voor degene die meer wil weten over de actuele luchtkwaliteit en fijnstof-gehalte in Leusden/-Nederland en de verwachting voor komende 2 dagen, kijk op https://www.luchtmeetnet.nl/ .Voor degene die de herkomst wil weten van fijnstof in Leusden kijk op https://topas-nl.tno.nl/.

Meer informatie over fijnstof
Er is in de afgelopen jaren zeer veel gepubliceerd over luchtkwaliteit, fijnstof en gezondheid en te vinden op Internet. Veel informatie is onder andere terug te lezen op of via:

- RIVM Samen Meten-website: https://samenmeten.nl/;
- De kaart met data en sensorpunten: https://samenmeten.rivm.nl/dataportaal
- Luchtmeetnet.nl met de actuele waarden en prognose komende 24 uur https://www.luchtmeetnet.nl/;
- Grootschalige concentratie en depositiekaarten; https://www.rivm.nl/gcn-gdn-kaarten ;
- Informatie luchtkwaliteit rijksoverheid: https://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/luchtkwaliteit ;
- Herkomst fijnstof-concentratie op kaart: https://topas-nl.tno.nl/
- Longfonds luid noodklok voor gezonde lucht: https://www.longfonds.nl/nieuws/longfonds-luidt-noodklok-voor-gezonde-lucht
- Kenniscentrum Infomil: https://www.infomil.nl/onderwerpen/lucht-water/luchtkwaliteit/thema'/fijn-stof/
- Atlas Leefomgeving: https://www.atlasleefomgeving.nl/thema/schone-lucht/fijnstof

Nadere informatie Leusdense fijnstof-sensorkits van CML/COOL Leusden
Een groep van COOL Leusden heeft in de winter 2021/2022 onderzoek gedaan naar de bouw van fijnstof-sensoren, zelf testen van de sensoren gedaan en uiteindelijk een zelfbouwpakket voor een Leusdense zelfbouw-fijnstofsensor samengesteld en voorbereid. Van de voorbereidde zelfbouw sensorkit is een bouwbeschrijving en een installatie-handleiding voor thuis beschikbaar gesteld.

In een workshop in april 2022 hebben 17 Leusdenaren zich aangemeld voor een informatiemiddag in de bibliotheek Leusden over fijnstof en de zelfbouw van de sensorkit. De deelnemers hebben daarna zelf thuis de gebouwde sensorkits met de eigen WiFi verbonden en buiten geplaatst en aangesloten op de stroomvoorziening. Daarna doen de sensorkits hun werk (mits stroom en WiFi verbonden blijft) en zenden ca. iedere 3 minuten de meetresultaten naar diverse websites (waaronder Luftdaten/Sensorcommunity). RIVM haalt de data vervolgens van de website Luftdaten/Sensorcommunity en representeert en kalibreert ze als uurwaarden op het RIVM-dataportaal. Naast PM10, PM2.5 worden tegelijkertijd ook de temperatuur, luchtdruk en luchtvochtigheid met sensoren gemeten en doorgezonden.

Uiteindelijk zijn er in totaal 30 sensorkits in 2022 gebouwd en geïnstalleerd. De sensorkits blijven in principe eigendom van CML/COOL Leusden en zijn uitgeleend aan de deelnemers. De materiaalkosten bedragen ca. €60-75 per kit. De afnemers van een sensorkit is een eigen bijdrage van €25 gevraagd. De resterende kosten zijn gefinancierd uit een financiële bijdrage van de gemeente Leusden. Niet alle sensorkits zijn continue actief. Bedoeling is dat de kit buiten het huis wordt opgehangen, onder een afdak, beschut tegen regen, uit de volle zon en niet boven een stenen bestrating en niet onder of dichtbij hoge bomen/begroeiing op 1,5-4 m hoogte. In de praktijk is het lastig om een plek buitenshuis te vinden met een (buiten-)stopcontact op minder dan 1,5 m (lengte USB-kabel, én binnen voldoende sterk bereik van de WiFi-binnenshuis. Sommige deelnemers hebben problemen met wisselen WiFi, installeren WiFi -aansluiting, realiseren buiten-stopcontact of schakelen per ongeluk de stroom van het stopcontact of schakelen de WiFi uit. Ook blijkt uit de temperatuur-metingen dat een aantal sensoren op het einde van de dag in de volle zon hangt (hoge temperaturen > 30 graden) of dat de afkoeling trager verloopt (in de zon, of bij warmte-uitstralend terras of muur). De sensorkit bij het digitale display van de bibliotheek registreert een 4 graden hogere temperatuur zodra het beeldscherm aan staat, dit heeft nauwelijks effect op de gemeten fijnstof-waarde, maar geeft wel een afwijkende temperatuurkromme. Ook heeft een enkele deelnemer de sensor binnen liggen om de fijnstof-gehalten binnen te meten, met afwijkende temperatuurwaarden/verloop, luchtvochtigheid en fijnstof-gehalten van de buitensensors. De zelfbouw-sensors in het Leusdens fijnstof-netwerk zijn met name bedoeld om de buiten-situatie in beeld te brengen.

Normstelling fijnstof nadere informatie
De normstelling van fijnstof is ingewikkeld, zie onderstaand de huidige normen: